Stressmodel Stichting StressCentrum

Het stressmodel is ontwikkeld door het StressCentrum en is gebaseerd op wetenschappelijk gevalideerde vragenlijsten en modellen.

Toelichting op het stressmodel van Stichting StressCentrum

Stress ontstaat bij een bepaalde druk of spanning die in het lichaam optreedt als reactie op bepaalde prikkels of situaties. Stress is niet per definitie ongezond. Iedereen heeft een bepaalde mate van stress nodig om goed te kunnen functioneren.

Stressfactoren

Stressfactoren zijn de omstandigheden of gebeurtenissen die een bepaalde druk of spanning veroorzaken. Deze spanning wordt als bedreigend ervaren voor het psychosociale evenwicht. Stressfactoren kunnen ingedeeld worden in verplichtingen (weerkerende belasting in werk, studie, huishouding, zorg, etc.), problemen (ongewenste situaties op diverse gebieden zoals relaties, financiën, werk, carrière, etc.) en levensgebeurtenissen (meer of minder ingrijpende veranderingen in het leven, welke ‘verwerking’ en/of aanpassing van het levenspatroon vereisen).

Versterkende en verzwakkende factoren

Of deze stressfactoren daadwerkelijk leiden tot stressklachten, is ook afhankelijk van een aantal factoren die de stress kunnen versterken of verzwakken.

Geconfronteerd met een of meer stressfactoren moet iemand de stressfactoren op de een of andere manier hanteren (coping) om het psychosociale evenwicht te bewaren of te herstellen. Personen kunnen op verschillende manieren reageren bij stress. Er zijn effectieve en minder effectieve copingstijlen: iemand die problemen voor zich afschuift heeft meer last van stress dan iemand die ze aanpakt. De manier waarop men met stress of problemen omgaat, is dan ook van groot belang. Net zoals de manier waarop iemand met eventuele klachten omgaat: de eventuele klachten kunnen voor iemand namelijk ook extra stress opleveren. Bij de ‘stress historie’ is onderzocht of iemand in het verleden spanningsklachten heeft gehad en of eerder overspannenheid of burn-out is geconstateerd. Belangrijk hierbij is wat iemand hiervan geleerd heeft. Mensen die eerder een burn-out hebben gehad kunnen daar sterker uitkomen, doordat zij bijvoorbeeld hun levensstijl hebben aangepast of eerder grenzen aangeven.

Het brein maakt geen onderscheid tussen feitelijke en ingebeelde situaties. Piekeren en malende gedachten, houden de stress in stand: het lichaam blijft de (hormonale) reactie op stress activeren. Piekeren zorgt dus voor het activeren van de mentale en hormonale belasting en het belemmert het proces van herstel. Bepaalde persoonskenmerken kunnen een verhoogd risico vormen voor overspannenheid en burn-out (zoals neiging tot perfectionisme, moeite hebben met ‘nee’-zeggen, onvoldoende eigen grenzen kennen). Mensen kunnen zelf ook stress ‘creëren’. Bijvoorbeeld, een ijverig persoon creëert een hoge werkdruk door meer te doen dan er van hem of haar gevraagd wordt.
De mogelijkheid om te kunnen herstellen van stress situaties (herstelmogelijkheden) is daarnaast van belang. De herstelbehoefte, mate van vermoeidheid en de leefstijl zijn hierbij van invloed.

Naast stressbronnen beschikt iemand ook over persoonlijke hulpbronnen. Dit zijn energiebronnen die als het ware binnen een persoon zelf in enige mate aanwezig zijn en iets zeggen over de weerbaarheid.
 Voorbeelden
 hiervan
 zijn
 stressbestendigheid, daadkracht en assertiviteit, optimisme en zelfvertrouwen. Ook in de werksituatie kan men beschikken over energiebronnen. Dit zijn aspecten van het werk die energie bieden en waaruit geput kan worden indien men geconfronteerd wordt met stress, bijvoorbeeld als werkdoelen gehaald moeten worden, of wanneer men zichzelf wil verbeteren of ontwikkelen. Energiebronnen bevinden zich op het niveau van de organisatie (o.a. ontwikkeling- en loopbaanmogelijkheden), het werkteam (o.a. steun van collega’s en coaching door de leidinggevende), de organisatie van het werk (o.a. participatie in de besluitvorming en een duidelijke werkrol) en de taakuitvoering (o.a. autonomie en feedback).

De stress balans: het psychosociale evenwicht

Bij stress is er sprake van een onevenwicht in de belasting tussen de draaglast, enerzijds en de mogelijkheden om die belasting te ondervangen, de draagkracht, anderzijds. Er is sprake van stress wanneer de draaglast groter wordt dan de draagkracht. Als de stresshantering effectief is en er zijn voldoende herstelmogelijkheden, dan wordt de balans hersteld en wordt het psychosociale evenwicht gehandhaafd of hersteld.

Distress

Distress is een negatieve vorm van stress. Als de stresshantering (coping en herstel-mogelijkheden) tekort schiet om het evenwicht te herstellen, neemt de psychische belasting sterk toe. Een gevoel van onaangename spanning (distress) ontstaat als iemand teveel moeite heeft met het hanteren van de stressfactoren, om normaal te blijven functioneren. Er is sprake van distress als:

• je niet in staat bent om de stress effectief aan te pakken
• je hierdoor de controle over de situatie verliest
• je hierbij onprettige gevoelens hebt
• je gezondheid en/of je sociaal functioneren daaronder lijdt (of dreigt te lijden)

Het gevolg van aanhoudende distress is dat men last kan krijgen van psychische klachten. Afhankelijk van de duur van de psychische belasting kunnen de psychische klachten zich uiten in verschillende vormen, zoals ‘overspanning’ of ‘burn-out’.

Vitaliteit en functioneren

Stress beïnvloedt de mate van vitaliteit, met name de mentale vitaliteit. Vitaliteit verwijst naar het bruisen van energie en beschikken over veerkracht, zich fit en sterk voelen, waardoor de wil om lang en onvermoeibaar door te gaan met werken, ook als het tegenzit, uitdrukkelijk aanwezig is. We onderscheiden vier soorten vitaliteit:

• Mentale Vitaliteit (geestelijke fitheid en daardoor kunnen groeien en ontwikkelen)
• Lichamelijke Vitaliteit (energie, een goede lichamelijke conditie en fitheid)
• Sociaal-emotionele Vitaliteit (in staat zijn goede relaties met anderen te onderhouden)
• ZingevingsVitaliteit (iets willen bijdragen, ertoe doen, iets neerzetten in de wereld, gewetensvol en integer werken)

In een situatie van overspanning kan bij daarvoor gevoelige personen een proces van somatisatie worden geactiveerd: lichamelijke symptomen worden veroorzaakt door psychische of emotionele factoren. Bijvoorbeeld: mensen hebben af en toe hoofdpijn veroorzaakt door mentale stress. Stress en andere psychische problemen kunnen ook andere lichamelijke klachten veroorzaken zoals pijn op de borst, vermoeidheid, duizeligheid, rugpijn, ziek gevoel, etc.